Szczepienia w Europie: Gdzie brak obowiązku?

Temat szczepień ochronnych budzi wiele pytań i dyskusji, zarówno w kontekście ich dostępności, jak i obowiązkowości. Warto przyjrzeć się, jak kwestie te regulowane są w różnych krajach, a w szczególności w Unii Europejskiej, porównując je z polskim systemem. Polityka szczepień w poszczególnych państwach członkowskich UE jest zróżnicowana, co wpływa na zakres ochrony populacji przed chorobami zakaźnymi oraz na dostępność konkretnych preparatów dla pacjentów.

Obowiązek szczepień w krajach Unii Europejskiej

Nie we wszystkich krajach Unii Europejskiej istnieje prawny obowiązek poddawania się szczepieniom ochronnym. Zgodnie z informacjami, obowiązek ten jest obecny w 14 z 27 państw UE, obejmując różne choroby zakaźne w zmiennym zakresie.

Kraje bez obowiązku szczepień

W trzynastu krajach Unii Europejskiej nie ma powszechnego obowiązku szczepień ochronnych. Są to:

• Austria
• Dania
• Estonia
• Finlandia
• Niemcy
• Irlandia
• Luksemburg
• Holandia
• Hiszpania
• Szwecja
• Wielka Brytania
• Cypr
• Litwa

W Belgii natomiast jedynym prawnie wymaganym szczepieniem jest szczepienie przeciwko poliomyelitis (ostremu nagminnemu porażeniu dziecięcemu).

Różnice między krajami europejskimi dotyczą nie tylko obligatoryjności, ale także zakresu chorób objętych programami szczepień oraz sposobu finansowania preparatów. Decyzje o tym, jakie szczepionki są stosowane, wynikają z krajowych regulacji prawnych, decyzji administracyjnych oraz możliwości finansowych systemów opieki zdrowotnej. Wpływ na kształt programów mają również zalecenia krajowych ekspertów i lokalna sytuacja epidemiologiczna.

Polski Program Szczepień Ochronnych

Polski kalendarz szczepień, czyli Program Szczepień Ochronnych (PSO), jest corocznie opracowywany przez Główny Inspektorat Sanitarny. Zawiera on wykaz szczepień obowiązkowych i zalecanych, a także zasady ich realizacji. W przypadku opóźnień czy specyficznych sytuacji (np. powrót dziecka z zagranicy), lekarz może ustalić indywidualny harmonogram szczepień.

Szczepienia Obowiązkowe w Polsce

W Polsce istnieje lista szczepień obowiązkowych, które są finansowane z budżetu państwa i bezpłatne dla pacjentów. Obowiązek ten dotyczy dzieci i młodzieży do 19 roku życia, a także dorosłych w grupach szczególnego ryzyka (np. studenci medycyny). Do szczepień obowiązkowych należą szczepienia przeciwko:

• gruźlicy (BCG)
• wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (WZW B)
• rotawirusom
• błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTP)
• ostremu nagminnemu porażeniu dziecięcemu (poliomyelitis - IPV)
• inwazyjnemu zakażeniu Haemophilus influenzae typu B (Hib)
• odrze, śwince, różyczce (MMR)
• pneumokokom (obecnie w grupach ryzyka)
• ospie wietrznej (w grupach ryzyka)

Istotną różnicą w porównaniu do niektórych krajów UE, np. Danii, Francji czy Niemiec, jest fakt, że w Polsce wszystkie noworodki są szczepione przeciwko WZW typu B i gruźlicy w ciągu 24 godzin od urodzenia, podczas gdy w wymienionych krajach szczepienia te często wykonuje się jedynie u noworodków z grup ryzyka.

Program Szczepień Ochronnych w Polsce podlega corocznej weryfikacji w oparciu o dane epidemiologiczne zbierane przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego - Państwowy Zakład Higieny. Najwięcej szczepień wykonuje się w pierwszym półroczu życia dziecka, co jest zgodne z uwarunkowaniami zdrowotnymi i epidemiologicznymi, a także z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia.

Szczepienia Zalecane w Polsce

Poza szczepieniami obowiązkowymi, polski PSO zawiera również zalecenia dotyczące szczepień przeciwko innym chorobom. W przypadku szczepień zalecanych, co do zasady, koszt zakupu szczepionki ponosi osoba szczepiona lub jej rodzice/opiekunowie. Preparaty do tych szczepień są dostępne na terenie Polski.

Istnieją jednak pewne wyjątki. Do szczepień zalecanych, które są bezpłatne (finansowane z budżetu), należą:

• szczepienie przeciw HPV (dla dziewcząt i chłopców)
• szczepienie przeciw COVID-19

Do szczepień zalecanych, za które płaci pacjent, należą szczepionki przeciwko:

• wirusowemu zapaleniu wątroby typu A (WZW A)
• WZW B (dla osób narażonych na zakażenie)
• ospie wietrznej (poza grupami ryzyka objętymi obowiązkiem)
• grypie
• pneumokokom (dla osób urodzonych przed 1 stycznia 2017 r. - po tej dacie szczepienie stało się obowiązkowe dla wszystkich dzieci)
• meningokokom
• ludzkiemu wirusowi brodawczaka (HPV - poza programem darmowym)
• kleszczowemu zapaleniu mózgu
• cholerze
• durowi brzusznemu
• wściekliźnie
• żółtej gorączce

Warto zauważyć, że w 2013 roku priorytetem działań było objęcie szczepieniem przeciwko pneumokokom całej populacji dzieci do lat dwóch oraz zastąpienie dotychczas stosowanych szczepionek (DTP, IPV, HIB) jedną szczepionką skojarzoną 5 w 1. Termin realizacji tych zmian był uzależniony od możliwości finansowych budżetu państwa.

Wprowadzanie Nowych Szczepionek i Refundacja

Procedura objęcia innowacyjnych szczepionek refundacją w Polsce rozpoczyna się zawsze na wniosek producenta. Po wpłynięciu wniosku do ministra zdrowia, jest on przekazywany do Agencji Oceny Technologii Medycznych (AOTM), która przygotowuje analizę, stanowisko Rady Przejrzystości oraz rekomendację prezesa AOTM. Decyzja o refundacji podejmowana jest przez ministra zdrowia w oparciu o tę rekomendację.

Kto Może Wykonywać Szczepienia w Polsce?

Kwestia kwalifikacji personelu medycznego do wykonywania szczepień ochronnych jest ściśle regulowana prawnie. Zgodnie z przepisami, obowiązkowe szczepienia ochronne mogą przeprowadzać:

• lekarze lub felczerzy
• pielęgniarka
• położne
• higienistki szkolne

Jednakże, aby móc wykonywać szczepienia, osoby te muszą spełnić określone warunki. Wymagane jest odbycie w ramach doskonalenia zawodowego kursu lub szkolenia w zakresie szczepień ochronnych, potwierdzone odpowiednim dokumentem, lub uzyskanie specjalizacji, której program kształcenia podyplomowego obejmował problematykę szczepień ochronnych.

Przepisy przewidywały okres przejściowy do 31 grudnia 2015 roku, w którym szczepienia mogły wykonywać również osoby bez formalnych kwalifikacji, o ile posiadały co najmniej 2,5-letnią praktykę w tym zakresie. Od 1 stycznia 2016 roku wymagane jest formalne potwierdzenie kwalifikacji.

Kwalifikacyjne Badanie Lekarskie

Należy podkreślić, że samo wykonanie szczepienia to tylko część procedury. Kluczowym elementem jest kwalifikacyjne badanie lekarskie. Badanie to przeprowadza wyłącznie lekarz, który posiada niezbędną wiedzę z zakresu szczepień, wskazań i przeciwwskazań do nich, a także niepożądanych odczynów poszczepiennych (NOP).

Specjalizacje Lekarskie Obejmujące Szczepienia

Problemetyka szczepień ochronnych jest szeroko omawiana w ramach programów specjalizacji lekarskich. Do dziedzin, w których lekarze zdobywają wiedzę i umiejętności dotyczące szczepień, należą m.in.:

• Pediatria: Program obejmuje aktualny kalendarz szczepień, stosowanie schematów u dzieci z zaburzeniami odporności, powikłania po szczepieniu BCG, kwalifikowanie dzieci do szczepień, wskazania, przeciwwskazania, NOP. Moduł podstawowy w pediatrii realizują także lekarze specjalizujący się w chorobach płuc dzieci, endokrynologii i diabetologii dziecięcej, gastroenterologii dziecięcej, kardiologii dziecięcej, nefrologii dziecięcej, neonatologii, onkologii i hematologii dziecięcej, pediatrii metabolicznej.
• Choroby Zakaźne: Wiedza obejmuje zasady wykonywania szczepień, kalendarz, kontrolę efektywności, szczepionki stosowane w infekcjach, zasady aktualizacji i kontrolę wykonawstwa, NOP.
• Medycyna Rodzinna: Zagadnienia obejmują ogólne zasady wykonywania szczepień, organizację punktu szczepień, rodzaje szczepionek, transport i przechowywanie, szczepienia obowiązkowe i zalecane, kalendarz, szczepienia podróżnych, bezwzględne i względne przeciwwskazania, powikłania poszczepienne, rozmowę z pacjentami, ruchy antyszczepionkowe.
• Medycyna Morska i Tropikalna: Wiedza i umiejętności dotyczą szczepień ochronnych w medycynie tropikalnej, kwalifikowania do szczepień wymaganych i zalecanych przed podróżą, szczepień marynarzy, rybaków i turystów. Program wymaga udziału w procedurach poradnictwa dla podróżujących i stosowania szczepień w akredytowanych punktach.
• Epidemiologia: Zakres wiedzy obejmuje typy szczepionek i szczepień, wskazania i przeciwwskazania, ocenę skuteczności (odporność indywidualna i zbiorowiskowa), szczepienia obowiązkowe i zalecane (kalendarz), NOP (definicja, typy, nadzór), ruchy antyszczepionkowe. Obejmuje także kalendarz szczepień Sił Zbrojnych według standardów NATO i umiejętność jego opracowania.

Dokument poświadczający uzyskanie tytułu specjalisty, obejmujący problematykę szczepień, wydaje Centrum Egzaminów Medycznych po zdaniu Państwowego Egzaminu Specjalizacyjnego.

Kursy Doskonalące

Lekarze mają także możliwość uczestnictwa w nieobowiązkowych, ale często zalecanych kursach doskonalących z zakresu szczepień ochronnych. Kursy te są organizowane m.in. przez Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego oraz inne uprawnione podmioty. Przykładowe kursy to „Podstawy wakcynologii dla lekarzy rodzinnych” czy „Szczepienia ochronne u dzieci – aktualny stan wiedzy”. Dokument poświadczający udział w takim kursie wydaje jego organizator.

Podsumowanie: Obowiązkowe vs. Zalecane

Polski Program Szczepień Ochronnych wyraźnie rozróżnia szczepienia obowiązkowe, finansowane z budżetu państwa, od szczepień zalecanych, których koszt co do zasady ponosi pacjent (z pewnymi wyjątkami). Poniższa tabela podsumowuje tę kwestię:

Zarówno obowiązkowe, jak i zalecane szczepienia odgrywają ważną rolę w ochronie zdrowia publicznego. Dostępność nowocześniejszych preparatów skojarzonych (np. 5 w 1, 6 w 1) oraz rozszerzenie zakresu szczepień obowiązkowych na całą populację dzieci (np. przeciw pneumokokom) są przedmiotem analiz i planów resortu zdrowia, jednak ich wdrożenie często zależy od możliwości finansowych państwa.

Często Zadawane Pytania

Czy szczepienia są obowiązkowe we wszystkich krajach UE?

Nie, obowiązek szczepień ochronnych istnieje w 14 z 27 krajów Unii Europejskiej. W pozostałych krajach, w tym w Austrii, Danii, Niemczech czy Wielkiej Brytanii, szczepienia nie są obowiązkowe.

W których krajach europejskich nie ma obowiązku szczepień?

Obowiązku szczepień nie ma w Austrii, Danii, Estonii, Finlandii, Niemczech, Irlandii, Luksemburgu, Holandii, Hiszpanii, Szwecji, Wielkiej Brytanii, na Cyprze i Litwie. W Belgii obowiązkowe jest jedynie szczepienie przeciwko poliomyelitis.

Jakie szczepienia są obowiązkowe w Polsce?

W Polsce obowiązkowe są szczepienia przeciw: gruźlicy, WZW B, rotawirusom, błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis, Hib, odrze, śwince, różyczce, pneumokokom (w grupach ryzyka) oraz ospie wietrznej (w grupach ryzyka). Obowiązek dotyczy dzieci i młodzieży do 19 lat oraz dorosłych w grupach ryzyka.

Czy wszystkie zalecane szczepienia w Polsce są płatne?

Nie, większość zalecanych szczepień jest płatna dla pacjenta, ale istnieją wyjątki finansowane z budżetu, takie jak szczepienie przeciw HPV (dla określonych grup) czy szczepienie przeciw COVID-19.

Czy pielęgniarka może samodzielnie przeprowadzić szczepienie?

Tak, pielęgniarka może przeprowadzić szczepienie, ale musi posiadać odpowiednie kwalifikacje potwierdzone kursem, szkoleniem lub specjalizacją obejmującą problematykę szczepień ochronnych. Badanie kwalifikujące do szczepienia zawsze przeprowadza lekarz.

Kto decyduje o możliwości wykonania szczepienia?

Decyzję o możliwości wykonania szczepienia podejmuje lekarz po przeprowadzeniu kwalifikacyjnego badania lekarskiego. Tylko lekarz ma uprawnienia do oceny wskazań i przeciwwskazań do szczepienia.

Jeśli chcesz przeczytać więcej interesujących artykułów jak 'Szczepienia w Europie: Gdzie brak obowiązku?', odwiedź kategorię Uroda.