Aceton: Czy ten rozpuszczalnik jest rakotwórczy?

Aceton to substancja, z którą wielu z nas miało styczność, nawet o tym nie wiedząc. Jest to bezbarwna ciecz o charakterystycznym, intensywnym zapachu, będąca najprostszym ketonem alifatycznym o wzorze sumarycznym C₃H₆O. Znajduje szerokie zastosowanie jako rozpuszczalnik, ceniony za zdolność rozpuszczania wielu substancji organicznych, takich jak tłuszcze, żywice czy estry celulozy. Wykorzystuje się go w przemyśle chemicznym, gumowym, farmaceutycznym, a także przy produkcji filmów, sztucznej skóry czy jedwabiu. Jego wszechobecność rodzi pytania o bezpieczeństwo dla zdrowia. Jednym z najczęściej pojawiających się pytań jest to dotyczące potencjalnych właściwości rakotwórczych acetonu. Czy istnieją naukowe dowody potwierdzające takie obawy? Przyjrzyjmy się bliżej informacjom na temat oddziaływania acetonu na ludzki organizm.

Co to jest aceton i gdzie go spotykamy?

Jak już wspomniano, aceton (znany także jako dimetyloketon lub 2-propanon) to prosty keton o wzorze C₃H₆O. Jest cieczą lotną, łatwopalną, o نسب relatively niskiej lepkości. Jego charakterystyczną cechą jest zdolność do tworzenia mieszanin zarówno z wodą, jak i z wieloma rozpuszczalnikami organicznymi, co czyni go niezwykle użytecznym w różnorodnych procesach. Poza rolą rozpuszczalnika, aceton jest także ważnym substratem w syntezie organicznej do produkcji wielu innych związków chemicznych, od chloroformu po tworzywa sztuczne.

Ze względu na swoje właściwości, aceton jest powszechnie stosowany:

• Jako rozpuszczalnik farb i lakierów.
• Do wyrobu filmów, sztucznej skóry i sztucznego jedwabiu (rozpuszcza nitrocelulozę, acetylocelulozę).
• W przemyśle gumowym i celulozowym.
• W przemyśle farmaceutycznym jako ekstraktor.
• Do absorpcji acetylenu w butlach ciśnieniowych.
• Jako surowiec do syntezy innych substancji chemicznych.

Ta szeroka lista zastosowań sprawia, że potencjalne narażenie na aceton może występować w wielu środowiskach, zarówno zawodowych, jak i w życiu codziennym (choć zazwyczaj w znacznie niższych stężeniach).

Jak aceton oddziałuje na nasz organizm? Wchłanianie, metabolizm i wydalanie

Aceton może dostać się do organizmu człowieka na kilka sposobów. Wchłania się dobrze zarówno przez drogi oddechowe (podczas wdychania jego par), jak i z przewodu pokarmowego (w przypadku przypadkowego spożycia). Co ważne, aceton dobrze wchłania się również przez skórę, co jest istotne w kontekście bezpośredniego kontaktu z tą substancją.

Po wchłonięciu, aceton jest szybko rozprowadzany po większości narządów wewnętrznych i tkanek w ustroju. Proces jego przemian (metabolizm) zachodzi głównie w wątrobie. Aceton jest przekształcany stopniowo, przechodząc przez formy takie jak acetol czy metyloglioksal, a w końcowym etapie może zostać włączony w szlak metaboliczny glukozy.

Wydalanie acetonu z organizmu następuje głównie przez płuca – to dlatego osoby narażone na wysokie stężenia acetonu mogą mieć jego zapach w wydychanym powietrzu. Jedynie niewielkie ilości, rzędu około 1%, są usuwane wraz z moczem. Przy bardzo wysokich stężeniach narażenia (np. 2370 mg/m³) może dochodzić do niewielkiej kumulacji acetonu w organizmie.

Czy aceton jest rakotwórczy? Kluczowe pytanie

Przejdźmy do sedna największej obawy związanej z acetonem – jego potencjalnych właściwości rakotwórczych. Na podstawie dostępnych danych, w tym informacji pochodzących z dokumentacji dotyczącej dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego, stwierdza się jednoznacznie:

Brak jest doniesień świadczących o wykazywaniu przez aceton właściwości rakotwórczych.

Oznacza to, że według aktualnego stanu wiedzy i przeprowadzonych badań, aceton nie jest klasyfikowany jako substancja o działaniu kancerogennym. Informacje te są zgodne z wynikami większości testów oceniających działanie mutagenne (czyli zdolność do uszkadzania materiału genetycznego), które dla acetonu zazwyczaj uzyskiwały wyniki negatywne. Potwierdzają to również ograniczone badania epidemiologiczne przeprowadzone wśród grup pracowniczych narażonych na aceton (np. przy produkcji włókien celulozowych), które nie wykazały wzrostu umieralności ogółem ani z powodu nowotworów.

Choć zawsze należy zachować ostrożność i stosować się do zasad bezpieczeństwa przy pracy z substancjami chemicznymi, w przypadku acetonu, na podstawie dostępnych danych, nie ma podstaw, by uznawać go za czynnik rakotwórczych.

Inne skutki zdrowotne narażenia na aceton

Mimo braku dowodów na rakotwórczość, aceton nie jest substancją całkowicie obojętną dla zdrowia. Może wywoływać inne, mniej poważne, ale uciążliwe skutki, zwłaszcza przy narażeniu na wyższe stężenia lub przy długotrwałym kontakcie.

Podrażnienia i działanie na układ nerwowy

Głównym efektem narażenia inhalacyjnego na aceton jest jego działanie drażniąco na błony śluzowe. Dotyczy to przede wszystkim oczu i dróg oddechowych. Już przy stosunkowo niskich stężeniach, rzędu 237 mg/m³, osoby bardziej wrażliwe mogą odczuwać lekkie podrażnienie oczu i dróg oddechowych. Im wyższe stężenie, tym objawy te mogą być silniejsze.

Aceton działa również depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy (OUN). W warunkach narażenia zawodowego, zwłaszcza przewlekłego, mogą wystąpić pewne łagodne objawy ze strony OUN. Należą do nich:

• bóle i zawroty głowy
• uczucie osłabienia lub zmęczenia
• niekiedy rozdrażnienie emocjonalne

Objawy te są zazwyczaj łagodne i ustępują po ustaniu narażenia.

Wpływ na skórę

Wielokrotny lub długotrwały kontakt skóry z acetonem może prowadzić do uszkodzenia jej naturalnej, tłuszczowej warstwy ochronnej. Aceton, będąc dobrym rozpuszczalnikiem tłuszczów, usuwa je z powierzchni skóry, co może skutkować wysuszeniem, podrażnieniem, a w konsekwencji zwiększoną podatnością na stany zapalne i infekcje skórne.

Interakcje z innymi substancjami

Ciekawą właściwością acetonu jest jego zdolność do wzmagania działania toksycznego szeregu innych substancji chemicznych. Dzieje się tak, ponieważ aceton może indukować aktywność niektórych enzymów wątrobowych (szczególnie cytochromu P-450IIE1), które biorą udział w metabolizmie innych związków. Przykłady substancji, których toksyczność może być zwiększona w obecności acetonu, to m.in. halogenowe pochodne alkanów i alkenów, benzen, etanol czy nitrozoaminy. Jest to ważna informacja w kontekście narażeń mieszanych, występujących np. w środowisku pracy.

Narażenie zawodowe i normy bezpieczeństwa

Choć informacje z badań grup pracowniczych narażonych na aceton są według dostępnych danych nader skromne, ustalono normy bezpieczeństwa mające na celu ochronę zdrowia pracowników. W Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach, obowiązują dopuszczalne wartości stężeń acetonu w powietrzu na stanowiskach pracy. Są to:

• NDS (Najwyższe Dopuszczalne Stężenie): 600 mg/m³
• NDSCh (Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Chwilowe): 1800 mg/m³

Wartość NDS odnosi się do stężenia, które nie powinno wywołać negatywnych skutków zdrowotnych u pracownika narażonego na nie przez 8 godzin dziennie, przez cały okres aktywności zawodowej. NDSCh to stężenie, które nie powinno być przekraczane w żadnym momencie zmiany roboczej, gdyż nawet krótkotrwałe narażenie na takie stężenie może być niebezpieczne lub prowadzić do podrażnień czy innych natychmiastowych skutków.

Proponowane wartości NDS (600 mg/m³) są niższe niż w wielu innych krajach (gdzie często wynoszą 1780 lub 2380 mg/m³). Wynika to z dążenia do zminimalizowania nawet łagodnych objawów działania drażniącego czy wpływu na ośrodkowy układ nerwowy, które mogą pojawić się przy niższych stężeniach.

Dodatkowo, jako dopuszczalny wskaźnik narażenia w materiale biologicznym (np. w moczu) proponuje się wartość 30 mg acetonu na litr moczu. Monitorowanie stężenia acetonu w moczu może być pomocne w ocenie stopnia narażenia zawodowego.

Tabela: Główne skutki zdrowotne acetonu w zależności od drogi i rodzaju narażenia

Najczęściej zadawane pytania o aceton

Czy aceton jest bezpieczny w produktach kosmetycznych?
Choć tekst źródłowy nie odnosi się bezpośrednio do produktów kosmetycznych, aceton ze względu na swoje właściwości rozpuszczające tłuszcze i żywice może być (i bywa) składnikiem takich produktów (np. zmywaczy do paznokci). Zgodnie z przedstawionymi danymi, kluczowe jest stężenie i czas narażenia. W produktach konsumenckich stężenia są zazwyczaj kontrolowane, a czas ekspozycji krótki, co minimalizuje ryzyko poważnych skutków. Należy jednak pamiętać o potencjalnym działaniu drażniącym na skórę i drogi oddechowe.

Co zrobić w przypadku kontaktu acetonu ze skórą?
Aceton wchłania się przez skórę i usuwa jej naturalną warstwę tłuszczową. W przypadku kontaktu, należy przemyć skórę dużą ilością wody. Długotrwały lub powtarzający się kontakt może prowadzić do wysuszenia i podrażnienia, a nawet stanów zapalnych. Zaleca się stosowanie kremów nawilżających po kontakcie.

Czy wdychanie oparów acetonu jest szkodliwe?
Tak, wdychanie oparów acetonu może być szkodliwe, zwłaszcza w wyższych stężeniach. Głównymi skutkami są podrażnienie oczu i dróg oddechowych oraz działanie na ośrodkowy układ nerwowy (bóle głowy, osłabienie). W środowisku zawodowym istnieją normy NDS i NDSCh, które określają bezpieczne stężenia w powietrzu.

Czy aceton kumuluje się w organizmie?
Aceton jest szybko metabolizowany i wydalany głównie przez płuca. Niewielka kumulacja w organizmie może wystąpić jedynie przy bardzo wysokich stężeniach narażenia (rzędu 2370 mg/m³).

Dlaczego aceton ma charakterystyczny zapach?
Aceton jest substancją lotną, a jego zapach jest naturalną cechą chemiczną. Próg wyczuwalności zapachu acetonu jest stosunkowo niski (30-47 mg/m³), co oznacza, że jesteśmy w stanie go poczuć, zanim stężenie osiągnie poziomy wywołujące podrażnienia (237 mg/m³) czy przekroczy normy zawodowe (NDS 600 mg/m³). Zapach może więc służyć jako ostrzeżenie o obecności substancji w powietrzu.

Podsumowanie

Aceton to niezwykle użyteczny i powszechnie stosowany rozpuszczalnik o charakterystycznym zapachu. Wchłania się łatwo do organizmu różnymi drogami i jest szybko metabolizowany i wydalany. Na podstawie dostępnych danych naukowych, w tym badań nad narażeniem zawodowym i testów mutagenności, brak jest dowodów wskazujących na to, że aceton wykazuje właściwości rakotwórcze. Główne zagrożenia związane z narażeniem na aceton to jego działanie drażniąco na błony śluzowe oczu i dróg oddechowych, a także wpływ na ośrodkowy układ nerwowy, objawiający się zazwyczaj łagodnymi symptomami takimi jak bóle głowy czy zmęczenie. Powtarzający się kontakt skórny może prowadzić do uszkodzenia skóry. W środowisku pracy obowiązują normy mające na celu ograniczenie narażenia do bezpiecznych poziomów. Zawsze należy stosować się do zasad bezpieczeństwa i wentylacji pomieszczeń podczas pracy z acetonem, aby zminimalizować ryzyko wystąpienia niekorzystnych skutków zdrowotnych, niezwiązanych z rakotwórczością.

Jeśli chcesz przeczytać więcej interesujących artykułów jak 'Aceton: Czy ten rozpuszczalnik jest rakotwórczy?', odwiedź kategorię Uroda.