Kim jest La Catrina? Ikona Día de Muertos

W świecie meksykańskiej kultury istnieje postać, która choć przedstawia szkielet, emanuje niezwykłą elegancją i stała się nieodłącznym symbolem jednego z najważniejszych świąt – Día de Muertos. Mowa o La Catrinie, ikonicznej damie w kapeluszu, której historia jest równie bogata i wielowarstwowa, co tradycja, którą reprezentuje.

Na pierwszy rzut oka La Catrina może wydawać się po prostu artystycznym przedstawieniem śmierci, ale jej rodowód i ewolucja opowiadają znacznie głębszą historię o meksykańskiej tożsamości, satyrze społecznej i unikalnym podejściu do przemijania. Zapraszamy w podróż, by odkryć, kim naprawdę jest ta fascynująca postać i dlaczego zajmuje tak ważne miejsce w sercach Meksykanów.

Pochodzenie La Catriny: Satira José Guadalupe Posady

Aby zrozumieć La Catrinę, musimy cofnąć się do początku XX wieku i poznać jej twórcę – wybitnego meksykańskiego grafika i karykaturzystę, José Guadalupe Posadę (1852–1913). Posada żył w czasach dyktatury Porfirio Díaza, okresu charakteryzującego się modernizacją i stabilnością finansową, ale także ogromnymi nierównościami społecznymi, represjami i obsesją elity na punkcie europejskiej mody i kultury. Posada, w swojej pracy, często wykorzystywał motyw szkieletów (calaveras) do komentowania życia społecznego i politycznego Meksyku.

Około 1910 roku Posada stworzył cynkową rycinę zatytułowaną „La Calavera Garbancera”. Przedstawiała ona szkielet kobiecy ubrany jedynie w fantazyjny, europejski kapelusz z piórami. Słowo „garbancera” odnosiło się do osób pochodzenia indiańskiego, które wyparły się swojego dziedzictwa i próbowały udawać Europejczyków lub osoby z wyższych klas społecznych, sprzedając ciecierzycę (garbanzos) zamiast tradycyjnych meksykańskich produktów. Postać ta była zatem ostrą satirą wymierzoną w meksykańską elitę i tych, którzy wstydzili się swoich korzeni, przyjmując cudzoziemskie maniery i stroje, nawet w obliczu nieuchronności śmierci, która zrównuje wszystkich.

Pierwsze publikacje i nadanie imienia

Rycina Posady została spopularyzowana przez wydawnictwo Antonio Vanegas Arroyo i jego rodziny. Pojawiła się na różnych ulotkach i broszurach, często z tekstami, które niekoniecznie odzwierciedlały pierwotny zamiar Posady. Jedna z najwcześniejszych, z 1913 roku, zatytułowana „Remate de Calaveras Alegres y Sandungueras...”, zawierała tekst atakujący kobiety z klasy pracującej. Obraz Posady pojawiał się w kolejnych publikacjach w latach 20. XX wieku.

Co ciekawe, imię „La Catrina” nie zostało nadane postaci przez Posadę. Przylgnęło do niej znacznie później. Francusko-meksykański artysta Jean Charlot odegrał kluczową rolę w ponownym odkryciu Posady po jego śmierci. Obraz znany dziś jako La Catrina pojawił się po raz pierwszy w książce w 1930 roku, i to właśnie wtedy przypisano mu tytuł „Calavera Catrina”. „Catrín” to określenie na eleganckiego, modnego mężczyznę, dandysa, więc „Catrina” stała się żeńskim odpowiednikiem – elegancką damą.

Transformacja w rękach Diego Rivery

Punktem zwrotnym w historii La Catriny i momentem, który ugruntował jej pozycję jako symbolu narodowego, było włączenie jej do monumentalnego muralu Diego Rivery (1886–1957) zatytułowanego „Sueño de una Tarde Dominical en la Alameda Central” (Sen niedzielnego popołudnia w parku Alameda Central). Mural, namalowany w latach 1946–1947, przedstawia 400 lat historii Meksyku i znajduje się obecnie w Museo Mural Diego Rivera w Meksyku.

Rivera umieścił La Catrinę w samym centrum swojego dzieła, obok jej twórcy, Posady (przedstawionego w czarnym garniturze). Rivera namalował siebie jako chłopca, który trzyma Catrinę za rękę, z Fridą Kahlo stojącą za nimi. Co jednak najważniejsze, Rivera zachował charakterystyczny, burżuazyjny kapelusz La Catriny, ale zamiast europejskiej sukni, ubrał ją w prostą spódnicę Tehuana, podobną do tych noszonych przez Fridę Kahlo, które były kojarzone z rdzennymi kobietami z regionu Tehuantepec. Dodał też wężowy boa z piór, łączący ją z mezoamerykańskim bogiem Quetzalcóatlem (pierzastym wężem), oraz kamienną grzechotkę, nawiązującą do azteckiej bogini Coatlicue (Ta w spódnicy z węży). Podobnie jak węże i Coatlicue, Catrina Rivery ma kły i zakrwawione usta. Złota sprzączka paska przedstawia symbol ollin, oznaczający ruch (i trzęsienia ziemi, które według Azteków miały zakończyć ich erę).

Oczy widoczne za czaszkową maską Rivery sugerują, że jego Catrina jest postacią reprezentującą zarówno życie, jak i śmierć. Rivera przekształcił Catrinę z satyrycznego wizerunku w symbol narodowy, odwołujący się do kultur rdzennych i filozofii dualizmu, nie tylko śmierci jako końca, ale jako części cyklu życia.

La Catrina jako Symbol Kulturowy i Ikona Día de Muertos

Dzięki Diego Riverze i jego muralowi, a także pracy artystów takich jak Jean Charlot, La Catrina stała się centralną postacią meksykańskiej tożsamości i symbolem Día de Muertos. Posada został uznany za „głównego artystycznego przodka” dla pokolenia meksykańskich muralistów, co dodatkowo wzmocniło znaczenie Catriny.

Przez wiele lat ważne uroczystości Día de Muertos w Meksyku odbywały się w muzeach poświęconych Riverze i Kahlo, gdzie rodzina Linares tworzyła trójwymiarowe wersje postaci Posady (w tym Catriny) z papier-mâché. W ten sposób Posada, Rivera i Kahlo, a wraz z nimi Catrina, zostali wpleceni w fundamentalne miejskie obchody w Meksyku. Nawet bez mezoamerykańskich atrybutów dodanych przez Riverę, Catrina funkcjonuje dziś jako symbol narodowy, jednoznacznie kojarzony z Meksykiem.

Jej wizerunek jest wszechobecny podczas Día de Muertos – pojawia się na dekoracjach, ołtarzach (ofrendas), słodyczach w kształcie czaszek (calaveras de azúcar), a przede wszystkim w sztuce i kostiumach. Stała się uosobieniem meksykańskiego, często ironicznego, podejścia do śmierci – nie jako do czegoś, czego należy się bać, ale jako do nieodłącznej części życia, którą można celebrować, a nawet ośmieszać.

La Catrina w Sztuce i Kulturze Współczesnej

Wizerunek La Catriny inspiruje artystów na całym świecie. Jest tworzona z niemal każdego możliwego materiału – od rysunków, grafik i obrazów, przez rzeźby z papier-mâché, drewniane rzeźby z Oaxaki, po figurki z polichromowanej gliny i czarnej ceramiki barro negro. Często towarzyszy jej męski odpowiednik, Catrín, również elegancki szkielet.

La Catrina jest obecna w popkulturze – filmach (jak popularne „Coco” Disneya/Pixara), serialach animowanych, grach wideo i teledyskach. Jej wizerunek jest tak potężny, że stał się podstawą wielu konkursów na największe, najliczniejsze czy najpiękniejsze Catriny, organizowanych zwłaszcza w Meksyku i Stanach Zjednoczonych.

Artyści współcześni, tacy jak Brandon Maldonado, reinterpretują Catrinę, wplatając ją w różnorodne konteksty – od malarstwa inspirowanego kubizmem po instalacje artystyczne komentujące współczesne problemy społeczne, jak przemoc z użyciem broni.

Kostiumy i Makijaż La Catrina

Jednym z najbardziej widocznych przejawów wpływu La Catriny jest jej popularność jako kostiumu i makijażu podczas obchodów Día de Muertos. Ludzie na całym świecie, a zwłaszcza w Meksyku, przebierają się za Catrinę lub Catrína. Kostium zazwyczaj obejmuje elegancką suknię (często stylizowaną na modę z początku XX wieku lub tradycyjne stroje meksykańskie) i charakterystyczny kapelusz z piórami. Kluczowym elementem jest jednak makijaż „calavera” – twarz pomalowana tak, by przypominała czaszkę, często ozdobiona skomplikowanymi wzorami kwiatów, pajęczyn i innych motywów.

Męski odpowiednik, Catrín, nosi podobny makijaż czaszki, często w połączeniu z eleganckim garniturem, cylindrem lub tradycyjnym strojem mariachi. Te kostiumy i makijaże są wyrazem szacunku dla tradycji, ale także radosnym sposobem na połączenie się ze zmarłymi i przypomnienie o nieuchronności, ale i akceptacji śmierci.

Symbolika i Znaczenie

La Catrina symbolizuje wiele aspektów meksykańskiej kultury i filozofii:

• Równość w obliczu śmierci: Pierwotna satyra Posady przypominała, że śmierć nie zważa na status społeczny ani bogactwo. Wszyscy, niezależnie od tego, jak bardzo próbują udawać kogoś innego, ostatecznie stają się szkieletami.
• Memento Mori: Jest przypomnieniem o kruchości życia i nieuchronności śmierci, ale w kontekście akceptacji, a nie strachu.
• Meksykańska Tożsamość: Dzięki interpretacji Rivery, Catrina stała się symbolem łączącym europejskie i rdzenne elementy, reprezentując złożoność meksykańskiej kultury.
• Radosne Obchodzenie Śmierci: W kontekście Día de Muertos, Catrina jest częścią celebracji życia tych, którzy odeszli. Uosabia ideę, że zmarli są nadal częścią społeczności i mogą być witani z radością.

Często Zadawane Pytania

Odpowiadamy na najczęstsze pytania dotyczące La Catriny:

Czy La Catrina jest przerażająca?

Choć przedstawia szkielet, La Catrina w meksykańskiej tradycji nie jest postacią straszną. Jest elegancka, czasem figlarna, a jej wizerunek jest integralną częścią radosnych i pełnych miłości obchodów Dnia Zmarłych.

Dlaczego La Catrina nosi eleganckie ubrania?

Początkowo był to element satyry Posady, mający wyśmiewać tych, którzy naśladowali europejską modę. Dziś elegancki strój (często łączący wpływy europejskie i meksykańskie) podkreśla jej status jako „damy” i ikony kultury.

Czy La Catrina to to samo co Santa Muerte?

Nie. Choć obie postacie przedstawiają szkielety i są związane z Meksykiem, La Catrina jest symbolem kulturowym i artystycznym związanym głównie z Día de Muertos i satyrą społeczną. Santa Muerte (Święta Śmierć) to postać religijna, często czczona jako święta patronka, co jest praktyką kontrowersyjną i nieakceptowaną przez Kościół katolicki. Mają zupełnie różne pochodzenie i role.

Czy La Catrina zawsze nosi kapelusz?

Kapelusz, zwłaszcza ten szeroki, elegancki z piórami, jest jej najbardziej charakterystycznym atrybutem i był obecny w oryginalnej rycinie Posady. Chociaż współczesne interpretacje mogą się różnić, kapelusz jest niemal zawsze obecny lub jest do niego nawiązanie.

Czy Catrina ma męski odpowiednik?

Tak, męski odpowiednik to Catrín, elegancki szkielet często przedstawiany w garniturze lub tradycyjnym meksykańskim stroju, również z makijażem czaszki.

Podsumowanie

La Catrina to znacznie więcej niż tylko szkielet w ładnym kapeluszu. To postać o bogatej historii, która ewoluowała od ostrej satyry społecznej do potężnego symbolu meksykańskiej tożsamości i unikalnego podejścia do życia i śmierci. Jest świadectwem kreatywności meksykańskich artystów, takich jak Posada i Rivera, i pozostaje kluczową ikoną obchodów Día de Muertos, przypominając nam w elegancki i barwny sposób, że śmierć jest tylko częścią większego cyklu, a pamięć o tych, którzy odeszli, żyje wiecznie.

Jeśli chcesz przeczytać więcej interesujących artykułów jak 'Kim jest La Catrina? Ikona Día de Muertos', odwiedź kategorię Uroda.